Fati i një familjeje dhe arratisja e tyre nga Shqipëria diktatoriale që mbushi faqet e para të gazetave të kohës në vendet perëndimore
Isabela Islami, që të gjithë e thërrisnin Bela, vëllai Klement dhe motra Zamira janë tre persona që kanë lënë gjurmë në historinë e viteve të diktaturës hoxhiste.
Ishin në moshën më të bukur të rinisë, Bela dhe dy të tjerët. Jetonin në Tiranë.
Prindërit e tyre rridhnin nga familje që ishin kundërshtare të regjimit, kishin vuajtur mbi kurriz pasojat e diktaturës dhe luftës së klasave.
Isabela me nënën e saj, Nadiren
Por, me kalimin e kohës, plagët e vjetra që u kishte shkaktuar represioni policor i shtetit, sikur ishin mbyllur dhe nuk kullonin më gjak. Familja e tyre, si gjithë familjet shqiptare, bënte një jetë modeste: prindërit punonin, ndërsa fëmijët shkolloheshin. Të paktën në shkollën e mesme, sepse për universitet, si rrjedhojë e problemeve biografike, ata nuk kishin të drejtë.
Historia e tyre nis nga i vëllai, Klementi.
Në vitin 1975, ai ishte 19 vjeç dhe ndiqte studimet e maturës në gjimnazin Petro Nini Luarasi të Tiranës.
Një ditë prilli, ndër shokë, atij i erdhi në mendje ideja “e gabuar” për të bërë një batutë kundër regjimit.
Në atë gjimnaz studionin gati të gjithë bijtë e bijat e udhëheqjes së lartë partiake dhe shtetërore ose, siç quheshin në gjuhën e përditshme, bijtë e Bllokut.
Për vigjilencën revolucionare, siç quhej atë kohë survejimi i të gjithëve kundër të gjithëve, ishte e natyrshme që tipa si Klementi të mbaheshin nën vëzhgim të vazhdueshëm. Lëre pastaj, nëse guxonin e shprehnin ndonjë pakënaqësi për sistemin politik në fuqi.
Klementit i vunë prangat në klasë, para syve të nxënësve të tjerë.
Gjatë hetuesisë, edhe pse një çunak, nuk u shpëtoi dot torturave fizike e psikologjike. Megjithatë, gjykatësit, ndoshta duke parë moshën e tij, patën mëshirë ose, ishin të vetëdijshëm se po dënonin një të pafajshëm, nuk e dërguan në kampin minierë të Spaçit, në veri të Shqipërisë, të cilin, nëse Dante do ta kishte parë, do ta kishte treguar në vend të ferrit të tij.
Djaloshi pati “fat”: e mbyllën për tre vite në spitalin psikiatrik të Elbasanit.
Spitali psikiatrik i Elbasanit ishte vendi ku pacientët torturoheshin në mënyra “shkencore”. Mbi trupin e tyre eksperimentoheshin lloj- lloj dozash të ilaçeve qetësuese, pa harruar terapinë me rrymë elektrike, apo siç quhej rëndom, elektroshok.
Kur doli nga çmendina, në vitin 1978, Klementi, i lodhur, i dobësuar nga vuajtjet, iu bashkua familjes e cila nuk banonte më në Tiranë. Për shkak të tij, ishin shpallur të padëshirueshëm për regjimin dhe i kishin internuar në fshatin Çermë të Lushnjës. Çerma ishte një lloj gulagu, si ato të kohës së Stalinit në Bashkimin Sovjetik, ku regjimi izolonte kundërshtarët apo njerëzit që i krijonin probleme politike e shoqërore. Banonin në një barakë, punonin nga mëngjesi deri në darkë, për një rrogë qesharake.
Njësoj si prindërit dhe dy motrat, për vite me radhë, punoi në bujqësi. Uli kokën, duroi poshtërimin, fyerjet, talljet e njerëzve besnikë të regjimit.
Duroi kushtet e rënda të punës apo të jetesës, duroi faktin që, qoftë edhe për një vizitë mjekësore në qytet, nuk mund të largoheshin pa lejën e autoriteteve.
I ngushëllonte vetëm afati 8-vjeçar i internimit të tyre. Ai dhe dy motrat ishin të rinj dhe ëndërronin që, një ditë, të ktheheshin përsëri në Tiranë, aty ku ishin rritur dhe ku kishin të afërmit apo shoqërinë.
Dita e shumëpritur erdhi: internimi i tyre mbaroi zyrtarisht, por jo realisht.
Megjithëse babai i tyre trokiti në çdo zyrë, lejen për t’u kthyer në Tiranë nuk ua dhanë kurrë, me justifikimin se nuk kishte ardhur vendimi zyrtar nga Tirana.
U mërzitën, u dëshpëruan. E kuptuan se nga internimi nuk do shpëtonin asnjëherë, ulën kokat dhe nuk protestuan më me fjalë.
Më shumë se një vit, u përpoq Klementi t’u mbushte mendjen dy motrave të tij që të arratiseshin nga Shqipëria.
Në fillim, Belës dhe Zamirës iu duk çmenduri një propozim i tillë. Ku të iknin, si të iknin, me çfarë?! Ishte e pamundur të arratiseshe nga Shqipëria ndaj duhej t’i dorëzoheshin fatit të tyre.
Por, Klementi ngulmonte se lirinë dhe fatin e tyre e kishin vetë në dorë.
Babai i moshuar ia përkrahu idenë. Sa për të dhe nënën, më tepër se çfarë u kishin bërë, nuk mund t’u bënin. Nëna hezitoi disi. Jo për faktin që, nëse arratisja e tyre do të kishte sukses, nuk do t’i shihte më bijtë e saj. Ajo, për shumë vite, kishte provuar burgun politik të diktaturës dhe kishte frikë se mos fëmijët pësonin të njëjtin fat. Megjithatë, edhe ishte e idesë që të arratiseshin.
Të arratiseshin, po si?! Ku?!
Nga Shqipëria mund të arratiseshe nga toka apo deti. Nga toka ishte shumë e vështirë: përpara se të mbërrije në zonat kufitare, do të duhej të kaloje nëpër disa postblloqe, ku duhet të tregoje letër-njoftimin. Në postblloqet e tjerë, të cilët ishin rreth 20 km larg kufirit dhe konsideroheshin si zonë e ndaluar, duhej të tregoje një leje-kalim të cilin, me shumë vështirësi, e jepnin vetëm në Drejtorinë e Policisë dhe vetëm për njerëz të besuar.
Nëse kalohej kjo pengesë, personi që donte të arratisej, duhej të kalonte me sukses edhe “kuriozitetin” e fshatarëve të zonës, kundrejt personave të panjohur. Ata, sapo shihnin një fytyrë të re, i kërkonin leje-kalimin dhe bëheshin gati të njoftonin rojet e kufirit.
Të kaloje kufirin ditën, nuk bëhej fjalë, ishte shumë e vështirë. Natën ishte pak më e lehtë. Veçse, duhej të njihje mirë terrenin dhe të orientoheshe midis maleve të shumta që rrethojnë Shqipërinë.
Një pengesë e madhe ishte edhe kloni, kështu quhej një brez prej telash të dendur me gjemba, tre metra i lartë. Kloni nuk ishte ekzaktësisht në vijën e kufirit por, më brenda tij, në tokën shqiptare. Ngjitur me klonin, paralel me të, ndodhej i ashtuquajturi brezi i butë, që ishte një rrip toke. Brezi ishte katër metra i gjerë dhe punohej e shkrifej me lopatë, me qëllim që mbi të, të ngeleshin gjurmët e atyre që mundoheshin të kalonin kufirin. Ndaj dhe quhej brez i butë. Posta kufitare shqiptare ishte midis klonit dhe vijës kufitare. Kur dikush tentonte arratisjen, do duhej të distanconte telat. Nëse dy tela preknin njëri tjetrin, krijohej një qark elektrik. Një zile binte në vendqëndrimin ushtarak më të afërt. Menjëherë, ushtarët, me armë dhe elektrikë dore, bllokonin kufirin dhe vraponin në zonën prej nga vinte zilja. Në të tillë rast, vetëm shiu, mjegulla apo terreni i thyer mund të ndihmonte pa kapur personin që arratisej.
-“Do të ikim nga deti,- iu përgjigj Klementi dy motrave.- Të tre notojmë shumë mirë. Ju kujtohet kur ishim të vegjël dhe bënim not në plazhin e Durrësit?”
Për t’u arratisur zgjodhën qytetin më jugor, Sarandën. Nga hartat gjeografike të shkollës e dinin që ishulli grek i Korfuzit nuk ishte më larg se 10 km. Ndoshta, po të zbrisnin më në jug, drejt fshatit Ksamil, distanca zvogëlohej, derisa arrinte në dy apo tre kilometra.
Ehhh, po kush i lejonte ata të zbrisnin deri në Ksamil, aty ishte zonë kufitare. Por, të paktën, deri në një pikë ku largësia mund të jetë 5 km, mund të afroheshin.
Dritat e Korfuzit duken shumë afër.
Po të bënin pak stërvitje, me besim te vetja dhe kurajë, patjetër që do t’ia dilnin të fitonin lirinë e tyre! Mendjen e kishin të lirë, por trupin të burgosur.
Motrat nuk kishin rrugë tjetër përveçse bindjes.
Zgjodhën muajin gusht për t’u arratisur. Jo vetëm sepse gjatë verës, në Sarandë, kishte shumë pushues, por sepse atë muaj do të zhvilloheshin lojërat olimpike në Los Angelos. Menduan se, duke qenë atmosferë sportive edhe në tv, vëmendja e policisë apo ushtarëve do të ishte më pak e rreptë.
Duke qenë se de jure nuk ishin më të internuar, autoritetet u kishin dhënë lejë të largoheshin për disa ditë, për pushime. Në fund të korrikut të vitit 1984, hipën në një kamion Zis dhe u nisën drejt qytetit. Babai i përcolli deri në sheshin e fshatit. Për të mos rënë në sy, kur u ndanë, nuk e përqafuan dot, vetëm sa e përshëndetën me dorë.
Arritën në Sarandë, patën fat dhe gjetën vende në të vetmin hotel të qytetit.
Të nesërmen, menjëherë pas drekës, u nisën në këmbë drejt Ksamilit, nga rruga automobilistike, për të arritur sa më në jug të mundeshin, për të qenë sa më afër Korfuzit.
Ecën deri kur ndeshën në një postbllok me ushtarë. Më tutje, mund të vazhdonin vetëm banorët e zonës, të cilët kishin lejë të posaçme. Pritën mbrëmjen të fshehur midis ferrave dhe shkëmbinjve.
Aty nga ora 21.00, kur sapo ishin zhveshur dhe bërë gati për të nisur notin, u stepën. Një fashë e madhe drite pushtoi gjithë bregdetin shqiptar. Një prozhektor tepër i fuqishëm, që ishte në kodrat pas tyre, bëri ditë gjithë detin. Vëllai dhe dy motrat u fshehën nëpër shkëmbinj dhe nuk lëvizën. Prozhektori ishte diçka që nuk e kishin menduar kurrë.
E shtynë për të nesërmen ikjen e tyre, sepse ishte e pamundur të mos pikaseshin nga drita e fortë e prozhektorit. Të paktën, kështu mësonin edhe frekuencën e ndriçimit të detit.
Prozhektori ndriçoi detin për gjysmë ore dhe pastaj u fik. Për t’u rindezur përsëri në orën 23.00.
Pra, nga ora 21:30 deri në orën 23, duhet të notonin fortë për të dalë në det të hapur, aty ku drita e prozhektorit nuk i kapte. Dritat e Korfuzit do të ishin busulla e tyre.
Kishte kaluar mesnata kur kthyen në hotel. Patën fat, sepse nuk ranë në sy të policëve apo spiunëve civilë.
Të nesërmen pasdite, 1 gusht i vitit 1984, u nisën përsëri drejt jugut.
Ecën edhe më poshtë se një ditë më parë. Diku, ndeshën një postbllok me ushtarë që ruanin kufirin.
Paraqitja prej qytetarësh, veshja e tyre me ngjyra të çelëta, mënyra e të folurit, dialekti tiranas si dhe prezenca e dy motrave, bënë që ushtarët të mendonin se kishin të bënim me bij të ndonjë udhëheqësi të lartë të Partisë.
U thanë se ishin nga Tirana, ishin me pushime dhe donin të shijonin bukuritë e bregdetit. Do të bënin vetëm një xhiro dhe do të ktheheshin shpejt.
Ushtarët gati u befasuan. Ndoshta, ndonjëri prej tyre, nuk kishin parë kurrë të rinj nga Tirana. Nuk ishte çudi, ky fakt. Zakonisht, ushtarët e kufirit zgjidheshin nga familje besnike të regjimit, që banonin në zona të thella e, në më të shumtën e rasteve, larg qyteteve kryesore. Vetë Saranda ishte gati një ditë udhëtim larg nga Tirana.
Për habinë e tyre, ushtarët nuk dalluan asnjë emocion në fytyrat e tre të rinjve, i lejuan të vazhdonin më poshtë.
Në vendin që vendasit e quajnë “Pllakat” gjetën një si gji të vogël shkëmbor dhe u fshehën. Pritën mbrëmjen në ankth, duke përgjuar çdo zhurmë që vinte nga zona përreth.
Në orën 21:30, pa humbur kohë, te tre, fshehën rrobat midis shkëmbinjve. Pasi u përqafuan, u futën në det. Djathtas kishin Sarandën, ndërsa përballë Korfuzin, destinacionin e tyre. Zot na e prij mbarë- i thanë njëri- tjetrit- dhe sido që të shkojë fati ynë, ki mëshirë për ata dy prindër pleq që kemi lënë në barakën e Çermës…!
Ishte e mërkurë, 1 gusht 1984. Bela ishte 30 vjeç, Klementi 28, Zamira 27.
Zemrat u dridheshin nga emocionet, nga ankthi. Tani, jeta e tyre ishte luftë me kohën dhe me dritën e prozhektorit: duhet të mos i pikaste ajo dritë e mallkuar. Ndryshe…
Nën vezullimin e hënës, tre të rinjtë notuan në drejtim të dritave të Korfuzit pa e kthyer kokën pas, për të mos humbur as edhe një sekondë të vetme. Bela, si më e madhja, notonte në mes, dy të tjerët anash. Gjithmonë duke u ndihmuar, duke dhënë kurajo, forcë.
Ishin larg bregut shqiptar kur prozhektori u ndez përsëri. Fasha e tij nuk mbërriti deri te tre të rinjtë. Në një orë e gjysmë qenkemi larguar shumë, i dhanë kurajë vetes. Ndoshta jemi në ujërat ndërkombëtare, të paktën nuk na kapin dot, nuk kanë shans të na vrasin. Forcaaa!
Notonin pa pushim. Por, në det të hapur, rrymat ujore i larguan nga njëri- tjetri. Këtë gjë nuk e kishin parashikuar kurrë. Tashmë, nuk largoheshin më në grup, sepse dallgët nuk i lejonin. Midis tyre mbaheshin në kontakt zanor, kur dikush thërriste një “O” të zgjatur, dy të tjerët i përgjigjeshin po njësoj.
– Ooooo!
– Ooooo!
– Ooooo!
Megjithatë dritat e Korfuzit duken më afër se ato të tokës shqiptare, pra, jemi në ujërat greke. Forcaaa, edhe pak, ndoshta një orë… dy!
Vërtet, dritat e ishullit grek afroheshin gjithnjë e më shumë, por bregu nuk afrohej kurrë.
Ishte diku ndaj mëngjesit, kur lodhja filloi të bënte të vetën. Gjithnjë e më shumë ndienin krahët që mezi u bindeshin, kokën më të rëndë se plumbi. Dalëngadalë, qepallat filluan t’u mbylleshin.
Bela pyeste veten se kur do të mbaronte ajo torturë, ishte e lodhur, e etur, me buzët e thara nga kripa e detit. Ngërçi e kapte gjithandej në trup dhe ia bënte më të vështirë.
Dyshimet nëse do të mbytej ose do t’ia dilte të arrinte bregun ia rëndonin edhe më tepër zemrën, ia shtonin edhe më tepër ankthin. Më mirë të mbytej në det, sesa të duronte torturat e regjimit në Shqipëri.
Ndiente shumë ftohtë…
Shikonte dritë dhe pyeste veten nëse po gdhihej apo kishte qenë në gjumë, si mund të kishte notuar në gjumë? Shihte diçka që lëvizte mbi det, si një hije burri me një qen të lidhur prej dore. Duhej të ishin duke ecur në tokë, sepse qeni kërcente pas të zotit, d.m.th ishte afër bregut… Apo ishte në ëndërr?! Jo, jo, aty dukeshin edhe disa pemë të gjelbra pas tyre.
Forca, Bela, jepu krahëve, noto dhe pak metra. Aty, aty te ai burri me qenin e tij është liria, aty mbarojnë vuajtjet. Forcaaa!
Po Zamira dhe Klementi, ku ishin, ku u zhdukën? Nuk thërrisnin, nuk e dinte nëse ishin afër dhe shihnin bregun. Frika e kapi se mos… Jo, jo u nisën të tre, të tre bashkë do të dilnin në breg.
Ishte ora 9.00 e mëngjesit kur, Bela Islami, e rraskapitur, iu afrua një jahti që ishte ankoruar jo shumë larg bregut. Pronari, një italian, e tërhoqi në bord. Në pak minuta gjetën, gjysmë të vdekur, edhe Zamirën, e cila gati po mbytej në det. Ngelej vetëm Klementi. Skafi i ra kryq e tërthor detit, e kërkuan gjithandej…
Motrat e thërrisnin, bërtisnin fort që ta zgjonin në rast se e kishte zënë gjumi. I kërkonin të ngrinte dorën në rast se nuk kishte zë që t’u fliste. E inkurajonin se ishin shumë afër bregut dhe se kishin fituar lirinë, i thoshin se në jaht kishte vend edhe për të, ndaj nuk duhej të rrezikonte. E kërkuan gjithandej vëllain e tyre, ai kishte duruar burgun, spitalin psikiatrik, internimin, patjetër do ta duronte edhe këtë sfidë të fundit…
Klement, Klement, Klement gjithandej por, më kot…
Kërkuan me orë të tëra, edhe në ditët në vazhdim. Kapiteneria e portit dërgoi anije patrullimi gjatë gjithë bregut, peshkarexhat e zonës kontrolluan gjithandej. Por, Klementi, vëllai i Isabelës dhe Zamirës nuk u gjet kurrë. Deti nuk e nxori kurrë trupin e tij.
Heroizmi i dy motrave shqiptare dhe vëllait të tyre, mbushi faqet e para të gazetave të kohës së vendeve perëndimore.
Vetëm në Shqipëri, për gjestin e tyre, zyrtarisht, nuk u fol asnjë fjalë.
Në dhjetor të vitit 1984, dy motrat fituan azil politik në Amerikë dhe u shpërngulën atje. Komuniteti politik shqiptar i Detroitit i adoptoi. Sapo perfeksionuan anglishten e tyre, filluan punë në radion Voice of America, në seksionin shqip.
Në fillim me pseudonime e më pas me emrat e vërtetë, dy zërat e tyre u bënë transmetues të lajmeve që në Shqipëri vinin nga bota e lirë.
Qeveria shqiptare, dy muaj pas arratisjes, prindërit e tyre të moshuar i internoi sërish në fshatin Berishë e vogël, në malet e Pukës.
Prinderit e Bles, te internuar ne fshatin Berishe te Pukes
Çdo mbrëmje, në orën 18.00, dy pleqtë, mbyllnin me shul derën e kasolles ku banonin dhe strukeshin pranë njëri-tjetrit. Ndiznin radion dhe gjenin valët e Zërit të Amerikës. Çmalleshin me zërat e dy vajzave të tyre.
Babai i dy vajzave nuk pati fat t’i shihte përsëri, vdiq në vitin 1988.
E ëma, deri në vitin 1990, jetoi në internim. Po atë vit, kur tashmë regjimi po rrëzohej, siguroi një vizë dhe mbërriti në Itali. Prej andej, më 1 nëntor, fluturoi në Amerikë, te dy bijat e saj.
… Atje ku shijoi, disa nga të vetmet ditë të lirisë.
Kjo ishte historia e Bela, Zamira dhe Klement Islamit, tre të rinjve që sfiduan regjimin si dhe aftësitë fizike njerëzore.
Dy motrat jetojnë akoma në Amerikë, aty ku çdo 2 gusht, familjarisht, festojnë ditën e tyre të lirisë.
Si dhe, për fat të keq, përvjetorin e vdekjes së vëllait të tyre.
Bela Islami u kthye për herë të parë në Shqipëri, në vitin 1993. Shoqëroi si gazetare ish-presidentin amerikan Jimmy Carter, gjatë vizitës që ai bëri në Tiranë.
Foto- Viti 1993: Bela Islami me ish-presidentin e SHBA, Jimmy Carter
Zamira, akoma nuk ka fituar luftën me fantazmat, traumat dhe vuajtjet e saj: nuk ka gjetur forcë të vizitojë kurrë vendin e saj…
PS- Historinë e tyre, për herë të parë, e kam dëgjuar atë vit që u arratisën. Në Tiranë, ndër ambientet rinorë, emrat e tyre pëshpëriteshin me admirim.
Në verën e vitit 1987, isha në Sarandë dhe një djalë vendas, më tregoi se pak metra më tutje, nga ku laheshim, pikërisht te Pllakat, ishin nisur për në Korfuz dy motrat shqiptare, lajm që e kishte parë fshehurazi në televizionet greke.
Deri në vitet 1991, në të cilin u largova nga Shqipëria, gati çdo pasdite, dëgjonim zërat e dy motrave që transmetonin lajmet e Zërit të Amerikës. Tashmë, historia dhe emrat e tyre ishin shndërruar në legjendë.
Vite më parë, në një diskutim që bënim në fb mbi gjestin e tyre, fola me superlativa mbi shembullin dhe guximin e tyre në mposhtjen e robërisë.
Vura theksin te fakti që heroizmi i tyre meritonte, të paktën një film…
Të nesërmen, ra një zile telefoni.
– Alo! – pyeta.
– Jam Bela Islami, nga Washingtoni,- m’u përgjigj një zë gruaje, plot theks amerikan…
