Nga Fatos Tarifa
Në kujtim të Kastriot Gjinit dhe për shokët e brezit tim
Pjesa II (vijon nga dje)
Çfarë ndodhi—ose, më saktë, çfarë nisi të ndodhte në Tiranë—në prag të viteve 1970 dhe në dy vitet e para të asaj dekade nuk mund të kuptohet pa atë transformim demokratik e rrënjësor të shoqërisë amerikane dhe të shoqërive europiano-perëndimore në vitet 1960.
Them në Tiranë dhe jo në Shqipëri, pasi pjesa më e madhe e vendit, me përjashtim, ndoshta, të Durrësit dhe Shkodrës, ku të rinjtë mund të dëgjonin valët e RAI Radio 1, 2 dhe 3 dhe të radiostacioneve të tjerë të huaj dhe disa—fare pak prej tyre—mund të shihnin televizionin italian dhe atë jugosllav, pjesa tjetër e vendit ishte dhe mbeti në një terr të plotë informativ thusje të plotë.
Tirana dhe rinia e saj – avant garde e ndryshimeve kulturore në Shqipëri
Tirana ishte ndryshe. Si kryeqytet, ajo gjithnjë kishte qenë më e ekspozuar ndaj trendeve kulturorë të kohës. Këtu ishte përqendruar inteligjenca krijuese e vendit, shkrimtarët dhe artistët më të mirë. Këtu jetonin profesorati dhe studentët e Universitetit të Tiranës, i vetmi universitet shqiptar në atë kohë, i cili ishte themeluar më 1957, tre vite pasi kisha lindur unë.
Qyteti me popullsinë më të madhe në vend, Tirana kishte gjithashtu edhe numrin më të madh të nxënësve të shkollave të mesme, të cilët, në mesin e viteve 1960 dhe në fillim të viteve 1970 mësonin në 5 gjimnaze. Tre prej tyre, gjimnazet “Petro Nini Luarasi”, “Qemal Stafa” dhe “Sami Frashëri” konkurronin në ato vite për ekselencë.
Nxënësit e këtyre gjimnazeve u bënë në atë kohë një shtysë e rëndësishme për ndryshime kulturore në mbarë vendin. Roli i tyre në shoqërinë shqiptare mund të jetë nënvlerësuar, ose anashkaluar nga ata historianë që janë përpjekur të studiojnë Shqipërinë komuniste në vitet 1960 dhe në fillim të viteve 1970, por meriton një vmendje më të madhe nga të gjithë ne që merremi me studime sociologjike e kulturore.
Në fakt, ajo periudhë e shkurtër liberalizimi në muzikë, në arte, në veshje dhe në mënyrën e jetesës që përjetuam në ndërrimin e atyre dy dekadave nuk do të ishte bërë e mundur pa rininë e shkollave të mesme të Tiranës. Studentët e Universitetit të Tiranës, gjithashtu, por ata, në fund të viteve 1960 dhe në fillim të viteve 1970, jo vetëm nuk ishin më të shumtë në numër, por edhe nuk përbënin një masë homogjene e kompakte nga pikëpamja e formimit kulturor dhe e vlerave që mbartnin me vete nga krahinat dhe rrethet nga vinin.
Ne, gjimnazistët e Tiranës, përkundrazi, ishim një klasë më vete, një grupmoshë rebele. Ne krijuam një identitet social tonin. Ne jo vetëm gëzonim një mirëqenie ekonomike relativisht—vetëm relativisht—më të mirë sesa moshatarët tanë në qytetet e tjerë—dhe shumë më të mirë sesa moshatarët tanë në qytetet e tjerë dhe, sidomos, në zonat rurale të vendit, ku jetonin rreth dy të tretat e popullsisë—por edhe ishim në ato vite relativisht më të lirë e më të hapur në kërkesat dhe në dëshirat tona. Tutela prindërore, për shumicën prej nesh, ishte, gjithashtu, më e relaksuar. Më të relaksuara e më të lira ishin edhe marrëdhëniet mes djemve e vajzave.
Për hir të së vërtetës, duhet thënë se, në atë kohë, ne dinim shumë pak për atë çfarë po ndodhte në Perëndim dhe akoma më pak e kuptonim rëndësinë e tronditjeve të mëdha politike e kulturore që po pësonin shoqëria amerikane dhe shoqëritë më të zhvilluara europiane të kohës.
Ne nuk i kishim lexuar dhe nuk i njihnim intelektualët më të pëlqyer të rinisë në Perëndim, Wilhem Reich, Herbert Marcuse apo C. Wright Mills.
Ne kishim dëgjuar për demonstratat e mëdha të studentëve të 1968-ës në Berkli dhe në Nju Jork, në Londër e në Amsterdam, në Berlin e në Romë, në Paris e në Tokio, dhe shumë nga ne i kishin parë ato në televizionin italian.
Por ne, në atë kohë, ishim shumë të rinj dhe nuk i kuptonim kërkesat e tyre. Për shumicën prej nesh, që gjykimet për politikën i merrnim si të mirëqena nga më të rriturit, nga prindërit tanë në radhë të parë, ajo valë e fuqishme demonstratash studentore provonte teorinë marksiste dhe mësimet e Partisë së Punës se, në kapitalizëm, si kudo ku ka shtypje, ka edhe rezistencë, ka edhe rebelim.
Si adoleshentë, ne na bënin përshtypje jo sloganet e studentëve amerikanë e atyre europianë dhe thirrjet e tyre kundër Luftës në Vietnam, por veshja e tyre, stili i flokëve, muzika. Këto ishin më pranë nesh. Këto ishin më të ndieshme e më të pëlqyeshme për ne. Muzika. Veshja. Stili i flokëve. Të tjerat ishin politikë dhe shumica prej nesh ishim një brez apolitik.
Disidentë të rremë dje dhe “demokratë” ruralë uzurpatorë sot
Gjithnjë kam qenë e jam skeptik ndaj atyre njerëzve që, edhe pse kanë vuajtur (një pjesë e madhe padrejtësisht) dënim me burg ose internim në periudhën e diktaturës së proletariatit, pas viteve 1990 pretenduan—dhe vazhdojnë të pretendojnë—se në, vitet 1960 apo 1970 kishin qenë “kundërshtarë ideologjikë” të regjimit komunist—që do të thotë disidentë politikë—dhe ishin dënuar si të tillë. “Disidenca” e tyre, me disa përjashtime, është më shumë një shpikje e periudhës pas vitit 1990.
Vetëm një pjesë e vogël e atyre mijëra njerëzve që vuajtën në burgjet e komunizmit dhe në internim kanë qenë vërtet kundërshtarë të bindur ideologjikë e politikë të regjimit. Edhe nëse një pjesë e madhe ishin dënuar për “agjitacion e propagandë”, si poeti Pano Taçi, kushëriri i parë i nënës sime dhe shumë të tjerë si ai, ata kanë qenë kryesisht viktima të pafajshme të një regjimi autoritarist brutal dhe jo agjitatorë dhe propagandistë aktivë për përmbysjen e tij.
Është një fakt i njohur që, jo vetëm Shqipëria, por as vendet e tjerë komunistë të Ballkanit nuk njohën asgjë të krahasueshme me revolucionin hungarez të vitit 1956 apo me rebelimet e herëpasherëshme në Poloni. Për më tepër, në shtetet komunistë ortodoksë të Ballkanit nuk ka pasur asnjë rezistencë serioze që të mund të kërcënonte sistemin e pushtetit. Këta vende nuk njohën, madje, as një disidencë të hapur, një opozitë të organizuar, ose forma të aktivizmit militant të klasës punëtore, si në Poloni dhe në Hungari.
Në Shqipëri, ashtu si në Jugosllavi, në Rumani dhe në Bullgari, edhe nëse ka pasur përpjekje sporadike nga individë ose grupe të caktuar për t’iu kundërvënë kursit politik ekzistues, ato janë shtypur qysh në embrion. Sa u përket protestave intelektuale, ato, në Shqipëri, si dhe në Rumani e në Bullgari, kanë qenë shumë të dobta dhe rrallë e kanë kaluar cakun e veprimtarive tepër të kufizuara letrare e artistike.
E njëjta gjë mund të thuhet edhe për shumë prej “demokratëve të orëve të para”, studentë të dhjetorit 1990, që më pas hynë në politikë dhe u munduan ta përdorin këtë “kartë” për të bërë karrierë. Shumicën prej tyre, që deri atëherë, edhe pse ishin të rinj, nuk kishin kënduar kurrë të paktën një këngë italiane ose angleze, nuk i lidhte asgjë me demokracinë, aq më tepër me revoltën e ndërgjegjësuar kundër një regjimi komunist. Sali Berisha ishte—dhe mbetet—epitoma e kësaj kategorie “demokratësh” ruralë uzurpatorë!
Në të dyja rastet mund të përdorej me vend shprehja popullore: “U bë deti kos”. Rrethanat e reja që u krijuan me rënien e sistemit të socializmit shtetëror, që ishin krejt kaotike—një anomie e vërtetë—nxorën në skenë shumë sharlatanë dhe “free riders”, njerëz, të cilët, për asnjë meritë të tyren, u përpoqën të përfitonin—dhe shumë ia arritën të përfitonin—në kurriz të atyre që kishin guxuar dhe kishin bërë vërtet sakrifica.
Një pjesë e tyre përfituan jo vetëm pozicione të rëndësishme në partitë opozitare që u krijuan dhe në administratën shtetërore, por edhe shumë prona të pronarëve të ligjshëm të tyre. Në këtë mënyrë, sistemi i vjetër i padrejtësive u zëvendësua nga një sistem i ri padrejtësisht.
Adam Michnik e ka shprehur këtë më mirë se kushdo, duke e përshkruar tranzicioni postkomunist në vendet e Europës Lindore si një periudhë gjatë së cilës “ortodoksitë e komunizmit u zëvendësuan me ortodoksi të një lloji tjetër”, dhe “komunizmi me fytyrë bolshevike u zëvendësua me një antikomunizëm me fytyrë bolshevike” pikërisht nga ata njerëz që, “si dhelpra ndërruan lëkurën sipas rrethanave”.
Muzika italiane në Tiranë dhe Celentano si idhull i rinisë së saj
Në mesin dhe në fundin e viteve 1960, kur në Shtetet e Bashkuara dhe në Europën Perëndimore kishin nisur të përdoreshin gjerësisht televizorët me ngjyra, në Shqipëri ishin ende një gjë tepër e rrallë televizorët bardhezi. Ata i gjeje kryesisht në familjet e nomenklaturës së lartë komuniste, në disa prej familjeve të diplomatëve apo të drejtuesve të flotës detare tregtare.
E para herë që unë kam parë një emision në televizion ishte në klasën e parë fillore, në janarin e vitit 1962, në shtëpinë e shokut tim të klasës në atë kohë, Roland Bimo. Në familjen e tyre kishin një televizor “Rekord”, me ekran të vogël 13-inch, diçka sa përmasat e dy faqeve të një libri të hapur, të cilin babai i Rolandit e kishte sjellë nga Bashkimi Sovjetik.
Ishte mbrëmja e një dite të shtunë, dhe RAI 1 transmetonte drejtpërsëdrejti natën finale të koncertit muzikor variete “Canzonissima”, më i njohuri në ato vite në televizionin italian pas Festivalit të Sanremos.
Nuk mbaj mend thuajse asgjë nga ai koncert, përveç që atë mbrëmje kam parë për herë të parë në TV Adriano Celentanon. Emri i tij ishte bërë ndërkohë i njohur në radhët e rinisë së Tiranës dhe ne, fëmijëve të asaj kohe, na tingëllonte ëmbël në veshë jo aq zëri i tij, se sa emri i tij—Çelentano.
Një vit më parë, Adriano ishte bërë i famshëm në Itali me këngën e tij “24 mila baci”, të cilën e kishte kënduar në Festivalin e 11-të të Sanremos. Fjalët e saj—“Con 24 mila baci così frenetico è l’amore / in questo giorno di follia / ogni minuto è tutto mio”—u bënë në atë kohë një refren që këndohej nga të rinjtë gjimnazistë të Tiranës, por këndohen edhe sot e kësaj dite, pas 60 vitesh, po nga ai brez, që sot është në mesin e të shtatëdhjetave, ose po i afrohet të tetëdhjetave, si dhe nga brezat më të rinj.
Kënga italiane që unë vetë mbaj mend se e pëlqeja më shumë kur isha në shkollë 8-vjeçare ishte një këngë ritmike e Caterina Caselli-t, “Nessuno mi può giudicare”, kënduar në Fetivalin e Sanremos në vitin 1966. Por mbaj mend edhe dy kërcimtaret e njohura gjermane, motrat Alice dhe Ellen Kessler, të cilat, në fillim të viteve 1960, ishin vendosur në Itali dhe unë i shihja ato në programet e televizionit italian, në familjen e fqinjit tonë, Dhimitër Gjoni, aso kohe një diplomat që sapo ishte kthyer nga shërbimi në ambasadën shqiptare në Romë.
Në atë periudhë të fëmijërisë sonë ne dëgjonim shumë muzikë të lehtë italiane dhe u rritëm me zërat e këngëtarëve të tillë, si Mina, Lucio Dalla, Nicola Di Bari, Gigliola Cinquetti, Milva, Orietta Berti, Ornela Vanoni, Iva Zanichi, Johnny Dorelli, Mino Reitano, Bobby Solo, Albano, Massimo Ranieri, Lucio Battisti, Nada, Rita Pavone e të tjerë. Më vonë, kur isha në gjimnaz, këngëtarët italianë më të preferuar për mua, veç Adrianos, u bënë Little Tony dhe Bobby Solo. Këta të tre kishin sjellë muzikën Rock në Itali dhe unë i pëlqeja mbi të tjerët.
Mali i Dajtit dhe rinia e Tiranës nën efektin e “valëve” të tij
Duke filluar nga viti 1969, televizorët bardhezi filluan të prodhohen (nga montimi i pjesëve të importuara) në Uzinën e Radio-Televizorëve (URT) në Durrës. Aksesi ndaj programeve televizive italiane dhe jugosllave u rrit shumë në fillim të viteve 1970.
Në Tiranë, tarracat e pallateve dhe çatitë e shtëpive u mbushën me antena të kthyera nga Mali i Dajtit. Në fund të viteve 1960, autoritetet e asaj kohe kishin instaluar në Dajt një repetitor të fuqishëm, përmes të cilit, qytetarët e Tiranës dhe banorët e zonave rreth saj merrnin sinjale të fortë e të qartë të kanaleve televizivë italianë dhe atyre jugosllavë.
Në kushtet kur shumë pak familje në Tiranë kishin televizorë, ndërsa banorët e fshatrave nuk e kishin televizorin as në ëndrrat e tyre, nuk është vështirë të kuptohet se, në fakt, ai repetitor në Malin e Dajtit ishte vënë për t’u shërbyer familjeve të Bllokut dhe të nomenklaturës së lartë të regjimit.
Në Durrës, antenat u kthyen nga perëndimi, në drejtim të Italisë, dhe nga verilindja, në drejtim të Jugosllavisë. Rai 1, Rai 2 dhe Rai 3, si dhe stacionet televizive jugosllave JRT TV Beograd 1 dhe Beograd 2 filluan të shiheshin gjerësisht. Programet tepër modeste të Televizionit Shqiptar (TVSH) në atë kohë, edhe pse duke filluar nga viti 1971 shiheshin në të gjithë territorin e vendit, nuk mund t’i konkurronin dot programet e televizionit italian dhe atij jugosllav, kështu që në Tiranë, në fillim të viteve 1970, njerëzit shihnin më së shumti këta të fundit.
Në atë kohë televizioni u bë hobby kryesor i shqiptarëve, siç kishte qenë për shumicën e amerikanëve, të kanadezëve, anglezëve, gjermanëve, hollandezëve, francezëve dhe italianëve në fundin e viteve 1950 dhe në fillim të viteve 1960.
Edhe pse, siç vura në dukje më sipër, në fillim të viteve 1970 në Shqipëri ishin shumë të pakta ato familje që kishin një televizor bardhezi—dhe shumica e tyre ishin në Tiranë—numri i shikuesve të programeve televizive nisi të shtohej nga viti në vit. Ata që s’kishin televizor në familjet e tyre shkonin mbrëmjeve te fqinjët, ose te të afërmit e tyre për të parë një film, një koncert, një ndeshje futbolli, ose një ndeshje boksi. Boksi ishte ndaluar në Shqipëri në vitin 1964 si një sport “çnjerëzor”.
Dy ndër ndeshjet më të bukura që mbaj mend të kem parë në televion në ato vite kanë qenë finalja e kampionatit botëror të futbollit mes Brazilit dhe Italisë (4:0), që u luajt në Mexico City, dhe ndeshja mes dy boksierëve (dhe kampionëve) më të mëdhenj të kohës në peshën e rëndë, Muhammad Ali dhe Joe Fraiser, në Madison Square Garden në New York, në 8 mars 1971, e cilësuar si “the Fight of the Century”.
RAI si një dritare për të parë “fshatin global”
Vitet 1970-1972 kanë qenë vite të jashtëzakonshëm për kulturën, artin dhe muzikën shqiptare. Për herë të parë pas një kohe të gjatë në këto fusha u eksperimentua—kubizmi në pikturë, hermetizmi në poezi, ritmi në muzikë. Televizioni e kish bërë Shqipërinë, më në fund, një krahinë të vogël të atij komuniteti mbarënjerëzor, që Marshall McCluhan, qysh më 1964, e kishte quajtur Global Village, me çka ai kuptonte një botë të ndërlidhur përmes një sistemi nervor elektronik (media, kryesisht televizioni).
Në ato vite, ne as që mund ta imagjinonim dot se, dy breza më pas, të rinjtë e sotëm në moshës që kishim ne atëherë, do të rriteshin me televizorë HD 3D me ekranë “flat” 50-inch në dhomat e pritjes. Televizorët tanë bardhezi, me ekran 17 ose 19-inch, të cilët përgjithësisht i mbanim në kuzhinë, ku edhe gatuanin nënat dhe gjyshet tona dhe ku hanim familjarisht, ishin në atë kohë institucione kulturorë dhe, në një kuptim shumë real të fjalës, e vetmja dritare prej nga mund të shihnim botën që rrethonte ishullin tonë të vetizoluar shqiptar.
Çdo gjë në televizor shihej familjarisht dhe diskutohej familjarisht. Prindërit e rreptë shumë herë nuk i lejonin fëmijët dhe të rinjtë të shihnin filma apo programe të caktuar në RAI apo JRT, pasi përfundonin programet e TVSH-së në orën 22:00. Kur shihnin ndonjë film të huaj dhe në ekran shfaqej papritur një skenë sado pak erotike, prindërit konservatorë e vigjilentë alarmoheshin dhe thonin: “Çoje te Tirana!”. Dy minuta më vonë, pasi rreziku i “kontaminimit” nga morali “dekadent borgjez” të kish kaluar, të gjithë në familje vijonin të shihnin të njëjtin film.
Ne, të rinjtë e shkollave të mesme dhe studentët që nuk jetonin në konvikte qëndronim deri në orët e vona pas mesnate, pasi prindërit të kishin rënë për gjumë (dhe shumë herë fshehurazi atyre), duke parë filma perëndimorë dhe koncerte të muzikës Rock.
Një ndër filmat që u ndoq në mënyrë masive në Tiranë—dhe unë besoj në Durrës e në Shkodër gjithashtu—në një mesnatë në fillim të vitit 1973, ka qenë “Tango e fundit në Paris” i Bernardo Bertolucci-t, në të cilin luanin Marlon Brando dhe Maria Schneider. Filmi u pa në JRT Beograd 2, sepse RAI nuk e transmetoi kurrë atë. Ky ishte një film që shumë e konsideruan “skandaloz” dhe, për këtë arsye, u ndalua të shfaqej në Itali dhe në shumë vende të tjerë, ndërkohë që për publikun amerikan filmit iu prenë disa prej skenave seksualisht më grafike. Vetë Bertolucci, regjisori i filmit, u dënua me 4 muaj burg nga një gjykatë italiane, e cila urdhëroi gjithashtu shkatërrimin e të gjitha kopjeve të atij filmi.
Në mungesë të gazetave dhe të revistave letrare e kulturore të huaja, televizioni italian dhe ai jugosllav u bënë burimi ynë kryesor për të mësuar çfarë ndodhte në Perëndim, çfarë filmash prodhoheshin e shfaqeshin, çfarë muzike luhej dhe ç’lloj këngësh këndoheshin, cilët ishin këngëtarët dhe grupet më të mirë të muzikës Rock dhe “çdo gjë” tjetër. Kur mëngjeseve takoheshim me shokët tanë në shkollë, temat kryesore të bisedave tona ishin filmat dhe koncertet që kishim parë në TV një natë më parë. “Tango e fundit në Paris” na kishte shokuar të gjithëve. Për të u fol gjatë.
Rini kulturalisht e “intoksikuar”
Pavarësisht se në atë kohë Bitëllsat njiheshin jo pak nga ne dhe pëlqeheshin mbi të gjithë, “Beatlemania” nuk arriti të bëhej një fenomen shqiptar. Sidoqoftë, kur në vjeshtën e vitit 1969 u mësua se Lennon, McCartney, Harrison dhe Starr nuk do të këndonin më bashkë, siç ishim mësuar t’i shihnim e t’i dëgjonim ata në grup për vite me radhë, dhe kur me këngën e tyre “The End” kuptuam se ajo do të ishte vërtet kënga e tyre e fundit si “Beatles”, habia jonë ishte po aq e madhe sa edhe dëshpërimi ynë. Më 1969, ne kishim moshën që kishin John, Paul dhe George në kohën kur krijuan grupin më të famshëm në historinë e muzikës Rock, të cilët edhe sot mbahen mend si “the Fab Four” (Katër të jashtëzakonshmit).
Në ato vite, ne nuk ishim në gjendje ta vlerësonim muzikën e Bitëllsave. Ne thjesht i pëlqenim ata, dhe “e dinim” se ata ishin të mëdhenj, të jashtëzakonshëm. Për ne, të rinjtë adoleshentë të asaj kohe në Tiranë, Bitëllsat ishin mbi çdo gjë. Ata ishin sinonim i Lirisë. Liri e fjalës. Liri e dashurisë. Liri e veshjes. Liri e stilit të flokëve. Liri e revoltës. Liri për të qenë vetvetja. Ne ishim rritur pa këto liri. Për këtë arsye, ndoshta, Bitëllsat u bënë “heronjtë” e moshës sonë.
Si çdo këngëtar ose grup tjetër të njohur në atë kohë, ne i kishim parë ata në televizionin italian dhe atë jugosllav. Veshja e tyre, flokët e tyre, gjestet e tyre, lirshmëria e tyre në skenë—të gjitha këto nuk kishin se si të mos na bënin përshtypje e të mos na linin gojëhapur. Dhe jo vetëm ata. Mick Jagger dhe Rolling Stones, Jim Morrison dhe grupi i tij The Doors, Led Zeppelin etj.—ikona të vërteta të muzikës Hard rock—ishin intoksikues për sytë, veshët dhe mendjet e moshatarëve të mi në atë kohë.
Ne i shihnim ata në televizion. Vërtet rrallë, por i shihnim. Më shpesh, për shkak të proksimitetit me Italinë fqinjë, shihnim këngëtarët italianë—Gianni Morandi, Toto Cutugno dhe shumë të tjerë që i kam përmendur më sipër—si dhe grupet italianë, si Formula 3, Pooh, Osana, I Nuovi Angeli etj.
Pjesa më e madhe e të rinjve në ato vite, sidoqoftë, e dëgjonin muzikën italiane, atë angleze dhe amerikane në radio. Përveç Radio Luxembourg (RTL në fillim të viteve 1970), një ndër më të njohurat në Europë në atë kohë, në të cilën dëgjonim muzikë Rock pasditeve, një prej programeve më të ndjekur nga rinia e shkollave të mesme të Tiranës në ato vite ka qenë “Hit Parade”.
Ky ishte një version italian i asaj çfarë amerikanët e quajnë “Billboard charts” dhe anglezët “Music charts”—tabulati i popullaritetit javor të këngëve dhe albumeve muzikorë në Itali dhe gjetkë në Europë e në botë. “Hit Parade” transmetohej në RAI Radio 2 çdo të hënë në orën 13:00 dhe çdo të premte në 12:00, çka do të thotë se, në më të shumtën e rasteve, një pjesë e mirë e nxënësve i braktisnim orët e mësimit në ato ditë dhe shkonim në shtëpitë tona të dëgjonim në radio “Hit Parade”.
Gjimnazistët e Petro Ninit
Informacioni i ri muzikor që merrnim nga radiot dhe stacionet e huaja televizive dhe liria më e madhe e shprehjes dhe e sjelljes gjenin një “outlet” në “mbrëmjet e vallzimit” që organizonim në klasat e shkollave tona thuajse çdo të shtunë. Në atë kohë, të shtunat ishin ditë mësimi—dhe ditë pune për ata që ishin në marrëdhënie pune. E vetmja ditë pushimi e javës ishte e djela.
Ne, nxënësit e “Petro Ninit”, të shtunave mezi prisnim të dilnim nga shkolla dhe, pasi pushonim ca dhe vishnim rrobat më të mira që kishim, ktheheshim në shkollë rreth orës 19:00 për “mbrëmjet” tona. Drejtoria e shkollës nuk bëhej pengesë, por kërkonte rregull dhe sjellje të mira nga ne.
Mbrëmjet ishin ndër argëtimet tona më të bukura në atë kohë. Në to, larg syve të prindëve dhe të mësuesve tanë, ne ishim të lirë. Thuajse vetvetja. Si djemtë dhe vajzat. Në gjimnazin “Petro Nini” në këto mbrëmje vinin disa nga instrumentistët më të mirë të Tiranës, që ne i quanim me emrin kolektiv “kompleks”—jo band. Muzika që ata luanin ishte në pjesën më të madhe “Rock ‘n’ Roll” dhe “Rhythm and blues”. The Beatles. The Rolling Stones. Led Zeppelin. The Doors. Deep Purple. James Brown. Stevie Wonder. Por edhe Tom Jones.
Kjo ishte koha kur në Tiranë filluan të krijoheshin grupet e parë muzikorë. I pari grup që u krijua ishte pikërisht në gjimnazin “Petro Nini”, nga katër maturantë të shkollës sonë dhe u quajt “Matura 72”. Atë vit unë isha në vitin e tretë të atij gjimnazi.
Kushdo që e ka parë filmin amerikan “Grease”, me aktorin e njohur John Travolta (i një moshe me autorin e këtyre radhëve), nuk duhet të mendojë se mbrëmjet tona të gjimnazit u afroheshin sado pak skenave të atij filmi.
Sigurisht, nuk bëhej fjalë aspak për “Sex, Drugs dhe Rock ‘n’ Roll”. Një skenar i tillë, në një shtet policor si Shqipëria, ishte krejt i paimagjinueshëm në atë kohë. Por, në një situatë relaksimi e tolerance kulturore të ndjeshme, siç ishin vitet 1970-1972, ne, të rinjtë e asaj kohe, gjenim hapësirë për të dëfryer, për të qenë të lirë, relativisht të lirë e të pavarur, për të dëshmuar vitalitetin tonë, për të marrë kënaqësitë e moshës dhe për të stimuluar libidon tonë.
Aksionet dhe zboret si komponentë të mundimshëm të lirisë
Shpesh herë kujtojmë me shokët e gjimnazit dhe të tjerë që janë të një moshe me ne periudhat e aksioneve dhe të zboreve ushtarakë gjatë dy viteve të fundit të shkollës së mesme (e më tej në vitet e studimeve universitare). Si zbori, edhe aksioni, që konsiderohej se ishin dy prej komponentëve të trekëndëshit revolucionar të shkollës sonë (krahas mësimit teorik), zgjasnin nga një muaj; njëri kryhej në muajin e parë të vitit akademik, në shtator, tjetri muajin e fundit, në qershor.
Për djem dhe vajza të moshës sonë, 17-18 vjeçarë, lindur e rritur në kushtet e kryeqytetit dhe nën kujdesin e prindërve tanë, si aksionet dhe zboret ishin të vështirë nga pikëpamja e lodhjes fizike dhe e dietës së varfër ushqimore që merrnim, ndaj edhe disa prej nesh përpiqeshin t’u bënin bisht duke siguruar raporte mjeksorë.
Por ato periudha, veç lodhjes dhe privimeve, kishin romatikën e vet. Ato ishin, në fakt, të vetmet mundësi (dy muaj në vit), përveç pushimeve tona në kampet e rinisë, kur ne mund të ishim larg familjeve tona, larg tutelës, këshillave dhe kontrollit të prindëve tanë, larg syve e veshëve të banorëve të pallatit apo të lagjes.
Koha pas pune në aksion dhe pas stërvitjes ushtarake në zbor ishte e tëra e jona. Ajo ishte kohë e lirë në kuptimin e plotë të fjalës. Në kohën e lirë ne ishim me askënd tjetër veç me Unin tonë dhe me njëri-tjetrin. Bisedonim së bashku. Të lirë. Argëtoheshim së bashku. Të lirë.
Këndonim në grup “Yellow Submarine” dhe “Let It Be”, që sapo kishin dalë në atë kohë; këndonim “(I Can’t Get No) Satisfaction”, që ishte bërë prej disa vitesh një hit në mbarë botën dhe një këngë shumë e dashur për ne; këndonim “In the Summertime” nga Mungo Jerry, një këngë edhe kjo e re në atë kohë dhe mjaft e pëlqyer nga të rinjtë, “Mamy Blue” nga Pop Tops, një këngë, e cila, po në atë kohë, u bë një hit ndërkombëtar dhe shumë këngë të tjera, tekstet e të cilave, të plotë ose gjysma-gjysma, i mësonim nga radioja dhe nga njëri-tjetrit. Ne i dinim dhe i këndonim këto këngë lirshëm. Pa frikë. Çdo ditë. Dhe çdo mbrëmje kërcenim me muzikën e tyre që transmetohej në atë kohë, thuajse jashtë çdo censure, në Radio Tirana.
Zbori i fundit që mbaj mend nga periudha e gjimnazit ishte ai i maturës, në shtator të vitit 1972. Ministria e Arsimit e asaj kohe kishte caktuar për maturantët dhe nxënësit e vitit të tretë të gjimnazit “Petro Nini” vendin më ideal të imagjinueshëm për të bërë zborin—pyllin e Pishave të Buta në Golem, jo më shumë se 200 metra larg bregut të Adriatikut.
Djali i ministrit të Arsimit në atë kohë, Thoma Deliana, ishte maturant në të njëjtin gjimnaz si unë. Po atë vit, në radhët e studentëve maturantë dhe atyre të vitit të tretë të gjimnazit tonë ishin edhe fëmijët e disa prej anëtarëve dhe kandidatëve të Byrosë Politike të Komitetit Qendror të PPSH-së—Mehmet Shehut, Ramiz Alisë, Kadri Hazbiut, Haki Toskës, Xhaferr Spahiut dhe të disa prej anëtarëve të nomenkaturës së lartë komuniste. Prania e tyre në mesin tonë ishte në atë kohë një avantazh i madh për të gjithë ne, nxënësit e “Petro Ninit”, shkollës “së privilegjuar” të Tiranës, në të cilën mësonin fëmijët “Bllokut”.
Nuk ishte një rastësi, pra, që zborin e fundit në gjimnaz e bëmë pikërisht në një plazh të tillë “ekzotik”, si Pishat e Buta. Por atë zbor unë e mbaj mend jo aq për plazhin dhe ditët e bukura me diell, sesa për lirinë dhe muzikën e netëve të gjata me hënë. Pasditet, pas stërvitjeve të lehta me mësuesit tanë, jo me oficerë profesionistë, ishin plazh, lexim dhe për ne, djemtë, futboll. Vajzat ishin tifozet tona.
Mbrëmjeve, nga altoparlantët e varur degëve të pishave, gjëmonte muzika më e bukur perëndimore e kohës, që transmetohej në Radio Tirana—The Beatles. The Rolling Stones. Led Zeppelin. The Doors. Deep Purple. Ray Charles. James Brown. Stevie Wonder. Dhe ne kërcenim me muzikën e tyre. Krejtësisht të lirë. Të lirë si askund tjetër në Shqipërinë e asaj kohe. Deri vonë pas mesnate.
Kjo ndodhte në shtatorin e vitit 1972. Tre muaj më vonë, në dhjetor të atij viti, me Festivalin e 11-të të Këngës në Radio-Televizion, gjithçka mori fund.
Ishte një fund i shpejtë dhe erdhi në një mënyrë të tillë që ne, të mësuar në atë kohë me lirinë që na ishte lejuar, nuk kishim mundur ta parashikonim dot. Askush nga ne. Madje as ata që e organizuan atë festival.
Pas kësaj, për më shumë se një dekadë, Shqipëria u mbyll në guackën e saj, thuajse tërësisht e vetizoluar nga Perëndimi, ndërsa rinia e vendit u vu në kushtet e një disipline dhe kontrolli të rreptë.
Vitet e shkollës së mesme në Tiranë nuk do të mbaheshin mend njëlloj nga brezi i moshatarëve të mi pa lirinë që—FATMIRËSISHT—shijuam në atë periudhë të shkurtër liberalizimi.
Bue jeans—symbol i lirisë së kërkuar dhe i toleranës jetëshkurtër
Muzika nuk ishte i vetmi aspekt i jetës kulturore në Tiranën e fundit të viteve 1960 dhe të fillimit të viteve 1970 ku u ndie një frymë liberale e theksuar. Veshja e të rinjve dhe stili i flokëve pësuan, gjithashtu, një ndryshim shumë të madh. Këto u bënë perëndimore po aq sa edhe muzika që dëgjohej dhe luhej në Tiranën e asaj kohe. Televizioni e kishtë bërë tashmë shumë të lehtë imitimin e çdo gjëje që të rinjtë shihnin se ndodhte përtej Adriatikut dhe përtej Atlantikut.
Sigurisht, mënyra boheme e jetesës, fustanet e llojit hippie dhe veshja psikedelike nuk u bënë asnjëherë pjesë e kulturës së rinisë shqiptare në atë kohë, por pantallonat “bell-bottoms” (cowboy) e me shtrat të shkurtër dhe këmishat e ngushta (slim fit), u bënë, për një periudhë të shkurtër kohe, moda e një pjese të studentëve universitarë dhe pothuajse e të gjithë rinisë së shkollave të mesme të Tiranës.
Për herë të parë të rinjtë shqiptarë filluan të vishnin në atë kohë pantallona blue jeans, edhe pse ato kishin një shekull që prodhoheshin e përdoreshin në Amerikë. Të popullarizuara veçanërisht nga Marlon Brando dhe James Dean në disa prej filmave të tyre të viteve 1950, pantallonat jeans u bënë simboli i rebelimit të rinisë amerikane në atë kohë dhe në vitet 1960. Duke filluar nga vitet 1970, ato u bënë një ndër veshjet më të zakonshme në kulturën perëndimore.
Pikërisht në fillim të viteve 1970, kjo lloj veshjeje hyri edhe në Tiranë e në Durrës, edhe pse pak njerëz i kishin mundësitë ta siguronin atë. Pantallonat jeans dhe gjithçka tjetër që nuk gjendej në tregun e vendit—këpucët dhe çizmet për vajzat dhe gratë, këmishat dhe xhaketat e modës së fundit—i sillnin nga jashtë kryesisht marinarët e flotës sonë tregtare, një pjesë e punonjësve të ndërmarrjeve të tregëtisë së jashtme dhe familjet e diplomatëve. Për shkak se ato ishin mallra importi, kërkesa për to dhe çmimi i tyre ishin të larta.
Shumica prej nesh në atë kohë, që nuk kishim mundësi t’i siguronim ato nga jashtë shtetit, i qepnim pantallonat dhe këmishat tona në rrobaqepës privatë. Kushdo që njihte një rrobaqepës që pas orëve të punës në shërbimin komunal punonte privatisht në shtëpi, ua jepte emrin dhe adresën e tij të tjerëve. Rrobaqepësia private u bë një biznes fitimprurës, por edhe i rrezikshëm, për shkak se ata rrobaqepës që e ushtronin profesionin e tyre privatisht në shtëpi ishin të trembur e të rrezikuar nga aktivistët e Frontit Demokratik dhe, sidomos, nga operativët e lagjes.
Në vitet e gjimnazit, unë dhe Spartaku i qepnim këmishat dhe pantallonat tona te Peçi. Ky ishte një rrobaqepës i mirë, që banonte në një shtëpi njëkatëshe diku në lagjen pas parkut të autobuzëve në “Rrugën e Kavajës”. Në atë kohë ishte një lagje periferike e Tiranës. Peçi ishte kushëriri i një shokut tonë të klasës dhe ishte ky që na e rekomadoi atë rrobaqepës.
Ajo që mbaj mend nga vizitat tona të herëpashershme në shtëpinë-rrobaqepësi të atij burri trupvogël e të imët ishin momentet kur unë e Taku trokisnim në derën e shtëpisë së tij dhe ai, para se të na fuste brenda për të na marrë masat, nxirrte kokën (gjithnjë vetëm kokën) jashtë derës, shihte majtas e djathtas për t’u siguruar që nuk na kishte parë njeri dhe mbyllte derën pas nesh. Çdo porosi kryhej në dy-tre ditë. Peçi ishte i lumtur me paratë tona, ne me veshjet që na qepte ai.
Edhe pse as unë as Taku kurrë nuk mbajtëm flokë të gjatë, as nuk qepëm veshje ekstravagante dhe nuk shkuam më tej “normës” së re që u krijua dhe u pranua shoqërisht në ato vite lirie kolektive, ne, si pjesa dërrmuese e brezit tonë, iu përshtatëm në atë periudhë fare mirë mendësisë dhe modës avantguardiste së kohës.
Elementë të tjerë të veshjes sonë perndimore si djem në atë kohë ishin rrypi i pantallonave (i gjerë dhe me togëz të madhe), këpucët me taka të larta, shtrati i ulët i pantallonave, këmishat e ngushta, përgjithësisht të dizenjuara me ngjyra ose lule dhe me jakë të gjatë. Për vajzat, në modë ishin veçanërisht minifundet dhe çizmet e gjata deri në gju.
Xhirot e mbrëmjes në Bulevardin e Madh, në të cilat dilte e tërë rinia e kryeqytetit, ishin aso kohe një paradë e vërtetë mode. Në fakt, nëse s’bëhet fjalë për cilësinë e saj, veshja e rinisë së Tiranës në fillim të viteve 1970 nuk dallonte shumë nga veshja e të rinjve italianë që shihnim në televizion në atë kohë.
Fundi i kohës së shkurtër të lirisë në dikaturë
Kjo atmosferë lirie në krijimtarinë letrare e artistike, në muzikë, në veshje e në sjellje vazhdoi derisa gjithçka e bukur dhe e re që kishim filluar të provonim e të pëlqenim në vitet 1970-1972 u ndalua në vitin 1973 nga regjimi në fuqi. Sidoqoftë, fryma jetësore, ajo që na bëri dhe na mbajti të lirë, siç pothuajse ishim në atë periudhë të rinisë sonë, mbeti me ne. Në mendjet dhe në shpirtrat tanë.
Edhe pse partia dhe shteti i diktaturës së proletariatit u përpoqën të na regjimentonin forcërisht—dhe në një masë të madhe ia arritën—një pjesë e muzikës, e arteve dhe e kulturës e ruajtën te ne, të rinjtë e asaj kohe, dëshirën për liri, jo thjesht si një ëndërr, por edhe si substancën morale më të thellë të shpirtit e të marrëdhënieve tona mes miqsh e shokësh, të cilat, për mua dhe për shumë nga të rinjtë e brezit tim të asaj kohe, mbetën e vazhdojnë të jenë të padeformuara nga shprishja e fabrikës sociale dhe nga meskiniteti që prodhon sot te disa njerëz përparësia e interesave materiale.
(Fund – Pjesa I mund të lexohet duke klikuar KËTU)
—-
©Copyright Gazeta DITA
Ky artikull është ekskluziv i Gazetës DITA, gëzon të drejtën e autorësisë sipas Ligjit Nr. 35/2016, “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e lidhura me to”. Shkrimi mund të ripublikohet nga mediat e tjera vetëm duke cituar DITA dhe në fund të vendoset linku i burimit, në të kundërt çdo shkelës do të mbajë përgjegjësi sipas Nenit 178 të Ligjit Nr/ 35/2016.
